Hver fylgist með opinberum innkaupum?

12. nóv. 2025

Hið opinbera kaupir vörur, þjónustu og verk fyrir hundruði milljarða króna árlega og hefur því með vali sínu mikil áhrif á markaðinn. Um þessi kaup gilda lög um opinber innkaup sem eiga að tryggja jafnræði, gagnsæi og hagkvæmni við opinber innkaup. Markmiðið er enda að stuðla að ábyrgri meðferð opinbers fjár og auka heilbrigða samkeppni samfélaginu til heilla.

Þjónustukaup embættis ríkislögreglustjóra af ráðgjafafyrirtæki fyrir 160 milljónir króna sem átti sér stað á um fimm ára tímabili rötuðu í fréttir og hefur verið brugðist við. Verkefnið var ekki sett í útboð, enginn samningur var gerður við viðkomandi fyrirtæki og ekki var farið í verðsamanburð. Málið er áminning um að opinberum stofnunum er ekki í sjálfsvald sett hvernig skattfé er ráðstafað, gerð er sú krafa að regluverkinu sé framfylgt með framkvæmd útboða til að fá besta mögulega verð fyrir vöru, þjónustu eða verk sem markaðurinn býður upp á hverju sinni. Það er lágmarkskrafa að vel sé farið með opinbert fé.

Eftirfylgni við lögin ábótavant

Staðreyndin er sú að ekkert stjórnvald fer með eftirlit með framfylgd laga um opinber innkaup og er því einkaaðilum á markaði falið eftirlit í formi kæra til kærunefndar útboðsmála. Fyrirtæki verða að geta borið traust til opinberra aðila og verið fullviss um að þau njóti jafnræðis í samkeppni um viðskipti hins opinbera og að útboðsskylda sé virt í hvívetna. Hér spilar fræðsla til ríkisaðila, viðhorf og eftirlit með útboðsskyldu lykilhlutverk. Því miður er þessu verulega ábótavant hérlendis. Einungis hluti þeirra álitamála sem upp koma eru kærð en ýmsar ástæður geta verið fyrir því að fyrirtæki kjósi að leggja ekki fram kæru í eigin nafni gegn opinberum stofnunum. Eru þá ótalin þau opinberu innkaup sem eru útboðsskyld en eru ekki upplýst og fá að fljóta sofandi að feigðarósi á kostnað almennings.

Viðhorfsvandi eða þekkingarleysi?

Ríkisendurskoðun hefur ítrekað bent á í fyrri úttektum sínum að yfirsýn skorti og eftirliti sé ábótavant með lögum um opinber innkaup. Má í því samhengi nefna skýrslu til Alþingis um innkaup ráðuneyta á sérfræðiþjónustu frá árinu 2017 þar sem ráðuneytin voru m.a. gagnrýnd fyrir ógagnsæi við val á verktökum, rammasamningar væru vannýttir og að ítrekað væri litið undan útboðsskyldu. Nú í vor gerði Ríkisendurskoðun stjórnsýsluúttekt á innkaupum ríkisaðila á upplýsingatækni. Í skýrslunni kemur m.a. fram að Fjársýslan telji að um misbresti hafi verið að ræða í vissum tilvikum hjá ríkisaðilum gagnvart útboðsskyldu við innkaup í upplýsingatækni. Hugafarsbreyting þurfi að eiga sér stað hjá ríkisaðilum við innkaup til að ná bættum árangri. Er þar sérstaklega nefnt að leggja þurfi áherslu á að fylgja innkaupareglum en brot á þeim séu ekki litin nægilega alvarlegum augum. Slíka umsögn ber að taka alvarlega en ljóst er að núverandi framkvæmd er of laus í reipunum.

Tækifæri til úrbóta

Lög um opinber innkaup eru grundvallartæki til að verja almannafé og tryggja heilbrigða samkeppni en brot á löggjöfinni er afar dýrkeypt fyrir samfélagið. Fjársýslan vinnur að bættu aðgengi að gögnum með þróun mælaborðs sem stuðlar að betri yfirsýn yfir innkaup opinberra aðila, sem eru afar jákvæð tíðindi. Samhliða þessu þarf að tryggja fræðslu og að innan stjórnkerfisins sé aðili til þess bær að hafa eftirlit með opinberum kaupendum. Í Svíþjóð, Finnlandi og Danmörku hefur samkeppniseftirlitinu til að mynda verið falið sérstakt hlutverk í tengslum við framkvæmd opinberra innkaupa, þ.m.t. með því að gefa út leiðbeiningar um túlkun og framkvæmd útboðsreglna. Til mikils er að vinna að eftirfylgni við regluverkið sé tryggt enda almannafé undir.

Viðskiptablaðið, 12. nóvember 2025.

Lilja Björk Guðmundsdóttir, yfirlögfræðingur Samtaka iðnaðarins.