Vegasamgöngur á rauðu ljósi
Ingólfur Bender, aðalhagfræðingur SI, skrifar um vegasamgöngur í ViðskiptaMoggann.
Vegasamgöngur eru okkur afar mikilvægar sem þjóð. Vegakerfið myndar lífæðar samfélagsins og er stór þáttur í verðmætasköpun hagkerfisins og öflun útflutningstekna. Þrátt fyrir mikilvægi hefur ekki verið fjárfest nægjanlega í kerfinu undanfarin ár. Umferð hefur vaxið verulega vegna mikillar fólksfjölgunar og aukins fjölda ferðamanna. Einnig hafa þungaflutningar um vegi landsins aukist til muna. Umferð um þjóðvegi landsins hefur aukist um 67% yfir síðustu 10 ár en vegakerfið hefur ekki vaxið til samræmis við aukninguna. Kerfinu hefur heldur ekki verið viðhaldið nægjanlega og hefur því safnast upp umtalsverð innviðaskuld bæði í nýfjárfestingum og viðhaldi sem kemur m.a. fram í auknum umferðartöfum og hættulegri vegum. Skuldasöfnun á þessu sviði er dýr fyrir samfélagið og þurfum við að finna leiðir til að gera þetta betur – færa vegasamgöngur af rauðu ljósi yfir á grænt.
Samtök iðnaðarins og Félag ráðgjafarverkfræðinga gáfu út skýrslu um umfang, ástand og framtíðarhorfur innviða á Íslandi, fyrst árið 2017 og síðan 2021. Skýrslan er sú eina sinnar tegundar hér á landi en á sér erlendar fyrirmyndir. Í skýrslunni leggja sérfræðingar verkfræðistofa mat á innviði landsins.
Skýrslan sýnir að vegakerfið er ein stærsta eign íslenska ríkisins. Það er mat sérfræðinganna að það myndi kosta tæplega þúsund milljarða króna að byggja viðlíka vegakerfi í dag en það samanstendur af nær 26 þúsund km af vegum, brúm og jarðgöngum. Verðmæti kerfisins m.t.t. mikilvægi þess fyrir landsmenn er hins vegar mun meira.
Í skýrslunni er viðhaldsskuldin í vegakerfinu metin 160-180 ma.kr. og er ástand vegakerfisins metið slæmt. Í ljósi þess fjármagns sem ráðgert er að leggja í viðhald kerfisins í samgöngu- og fjármálaáætlun stjórnvalda mun áfram safnast í viðhaldsskuldina næstu árin.
Í samgönguáætlun fyrir árin 2020-2034 er eitt meginmarkmið áætlunarinnar greiðari samgöngur fyrir fólk og vörur og stytting ferðatíma. Lagt er upp með metnaðarfull markmið um uppbyggingu vegasamgangna. Í áætluninni koma inn þrenn nýmæli – samgöngusáttmáli höfuðborgarsvæðisins, samvinnuverkefni ríkis og einkaaðila (PPP) og jarðgangaáætlun. Þessi nýmæli eru sett inn með það að markmiði að flýta mikilvægum verkefnum á sviði samgöngumála og vinna á nýfjárfestingaskuldinni.
Nú fjórum árum síðar er lítið sem ekkert af þessum verkefnum orðið að veruleika þó að annað er varðar uppbyggingu vega innan samgönguáætlunarinnar hafi gengið ágætlega. Framkvæmdir innan samgöngusáttmála hafa tekið lengri tíma en ráð var fyrir gert og kostnaður aukist. Ekkert samvinnuverkefni ríkis og einkaaðila hefur orðið að veruleika og þrátt fyrir að í jarðgangnaáætlun sé gert ráð fyrir að ávallt sé a.m.k. ein jarðgöng í byggingu hafa engin jarðgöng verið í byggingu síðan Dýrafjarðagöng kláruðust 2020. Áætlanir stjórnvalda á þessu sviði eru mjög mikilvægar en þær þurfa líka að skapa fyrirsjáanleika og vera trúverðugar.
Lög voru sett um samvinnuverkefni árið 2020 þar sem Vegagerðinni var veitt heimild til að ráðast í 6 samvinnuverkefni. Nú árið 2024 hefur ekkert þeirra orðið að veruleika sem samvinnuverkefni. Reynslan af lögunum kennir mikilvægi þess að tryggja svigrúm til nýsköpunar í slíkum verkum því þannig er hægt að yfirvinna aukinn kostnað, svo sem í formi hærri fjármagns- og undirbúningskostnaðar. Skilgreina þarf vel áhættuþætti til útvistunar og hverjir eru hentugri til að taka áhættuna frekar en hið opinbera. Mæta þarf miklum kostnaði við þátttöku í útboðum slíkra verkefna. Einnig er hugsanlegt að það þurfi að stofna sérstakt félag um samvinnuverkefni með aðkomu helstu hagsmunaaðila líkt og gert var með Hvalfjarðargöng sem er dæmi um vel heppnað samvinnuverkefni. Og síðast en ekki síst þarf fyrirsjáanleika í uppbyggingu slíkra verkefna sem fæst með trúverðugum áætlunum.
Til mikils er að vinna því verkefnin eru mjög þjóðhagslega hagkvæm. Hvert ár sem verkefnin tefjast kostar þjóðfélagið mikið.
Ingólfur Bender, aðalhagfræðingur SI.
ViðskiptaMogginn, 24. apríl 2024.