Verðmætasköpun í hálfa öld

9. maí 2019

Fyrir um 50 árum fór að skilja á milli efnahagslegrar velmegunar hér á landi og í öðrum Evrópuríkjum. Landsframleiðsla á mann, sem er einn mælikvarði á efnahagslega velmegun fór á þessum tíma úr því að vera til jafns við meðaltal Evrópu yfir í að vera nú um helmingi meiri.

Fjölmargir þættir skýra þessu miklu breytingu. Stór hluti skýringarinnar er hins vegar sá að þá hófu Íslendingar að nýta ríkulegar náttúruauðlindir landsins í meiri mæli en verið hafði. Stigin voru stór skref í rafmagnsframleiðslu með hjálp fallvatnanna til álframleiðslu en fram að þeim tíma höfðu Íslendingar byggt gjaldeyrissköpun nánast alfarið á sjávarútvegi.

Á þeim 50 árum sem liðin eru frá því að álframleiðsla hófst hér á landi hefur landsframleiðsla á mann farið úr því að vera 2,4 m.kr. í 7,9 m.kr á verðlagi ársins 2018, og kaupmáttur ráðstöfunartekna á mann aukist um 275%. Fjölbreytni útflutnings hefur jafnframt aukist en útflutningur iðnaðarvara hefur á þessum tíma farið úr 11 mö.kr. í 321 ma.kr. Vegur þar þyngst aukningin í útflutningi álsins.

Mikilvægt framlag áliðnaðar

Á síðustu 50 árum hefur álframleiðsla skilað um 870 m.ö.kr. í hlut launþega álfyrirtækja og fyrirtækjaeigenda á núvirði. Auk þessa er sá virðisauki sem áliðnaðurinn skapar með viðskiptum sínum við aðra atvinnuvegi m.a. við orkuframleiðendur, tæknilega ráðgjafa, þjónustufyrirtæki ofl. Gróflega má áætla að óbeint framlag álframleiðslunnar hafi verið um 880 ma.kr. á þessu tímabili. Heildarframlag áliðnaðar til landsframleiðslunnar á þessu 50 ára tímabili er því ríflega 1.750 ma.kr. sem er um 62% af landsframleiðslu síðastliðins árs.

Athugum hins vegar að rekstrarafgangur af álframleiðslu fellur ekki í hlut Íslendinga. Ef sá þáttur er dreginn frá má áætla að beint og óbeint framlag álframleiðslu til íslenska hagkerfisins hafi numið um 1.150 mö.kr. yfir þetta 50 ára tímabil sem er um 41% af landsframleiðslu síðastliðins árs svo dæmi sé tekið. Meirihluti þessa framlags til efnahagslegrar velmegunar í landinu hefur fallið til á síðustu tíu árum enda hefur framleiðslugeta álsins verið sögulega mikil á þeim tíma.

Fjárfestingar vegna uppbyggingar á framleiðslugetu í áliðnaði hér á landi og í tengdri raforkuframleiðslu hafa verið miklar. Samanlagt yfir síðastliðin 50 ár nemur þessi fjárfesting nálægt 1.400 mö.kr. Til að setja þetta í samhengi nam heildarfjárfesting í hagkerfinu, þ.e. heimila, fyrirtækja og hins opinbera, 623 ma.kr. á síðasta ári.

Ýmis önnur óbein áhrif hafa fylgt uppbyggingu álframleiðslu hér á landi. Má í því sambandi nefna að álframleiðslan notar rétt um 74% allrar raforkunotkunar í landinu. Raforkukerfið hefur byggst upp samhliða uppbyggingu álframleiðslu. Önnur atvinnustarfsemi og heimilin hafa notið góðs af þessari uppbyggingu í auknu orkuöryggi og lægra raforkuverði.

Aukin fjölbreytni í gjaldeyrissköpun

Óstöðugleikinn í fortíð átti m.a. rætur sínar að rekja til einhæfni í gjaldeyristekjum sem nær alfarið byggðu á sjávarútvegi. Óstöðugleikinn kom niður á framleiðnivexti og innlendri verðmætasköpun. Leiðin að auknum stöðugleika fólst í að auka fjölbreytni í gjaldeyrissköpun og byggja upp greinar sem voru óháðar sveiflum í aflabrögðum og verði sjávarafurða. Gjaldeyrissköpun álframleiðslunnar er nú viðlíka heildargjaldeyristekjum af útflutningi sjávarafurða eða um 230 ma.kr. á síðastliðnu ári.

Framleiðsla á áli hefur á síðustu 50 árum eða svo vaxið tvöfalt á við heimsframleiðsluna. Má skýra þetta m.a. með aukinni notkun málmsins í samgöngur, byggingar, heimilistæki og rafkerfi svo eitthvað sé nefnt. Spurn eftir áli mun fara vaxandi á næstu áratugum. Það er ekki sjálfgefið að íslensk álframleiðsla haldi samkeppnishæfni og sæki fram, ekki frekar en aðrar atvinnugreinar.

Viðhalda þarf samkeppnishæfni

Á undanförnum árum hafa íslensk álver stigið næsta skref í virðiskeðjunni og fjárfest í bættri straumnýtingu og flóknari og virðismeiri afurðum, auk þess sem árangur í að draga úr losun er með því besta sem þekkist, en losun á hvert framleitt tonn hefur dregist saman um 75% frá árinu 1990. Til þess hefur þurft breytt vinnubrögð og fjárfestingar í tækniframþróun. Frekari fjárfestingar eru nauðsynlegar til að viðhalda samkeppnishæfni íslenskrar álframleiðslu, enda er þróunin hröð og ál er selt á heimsmarkaði svo engin leið er að velta óþarfa kostnaði út í verðið.

Íslensk álframleiðsla hefur í hálfa öld verið undirstaða mikillar verðmætasköpunar fyrir íslenskt þjóðarbú og uppspretta tækifæra fyrir komandi kynslóðir. Hvort íslenskur áliðnaður heldur áfram að dafna og þróast veltur á samkeppnishæfni landsins og stefnumörkun á vettvangi stjórnmálanna. 

Ingólfur Bender, aðalhagfræðingur SI.

Viðskiptablaðið, 9. maí 2019.